A caixa das pensións, por María Bastida

A semana pasada, a AIReF (Autoridade Independente de Responsabilidade Fiscal) entrou de cheo no debate sobre a reforma das pensións a través do documento Opinión sobre a sustentabilidade das Administracións Públicas a longo prazo: a incidencia da demografía.

O título, en si mesmo, non ten desperdicio. Primeiro, trátase dunha opinión, polo que non cabe esperar demasiada rotundidade nin instrucións inequívocas. Segundo, fala de sustentabilidade a longo prazo, o que nos indica exactamente o problema que aborda, pero en función de estimacións. E terceiro, centra a cuestión na demografía, eixo de discrepancia co proxecto presentado.

O documento expón reflexións de interese. Por exemplo, para a AIReF as reformas expostas non só non reducen o problema de sustentabilidade financeira do sistema, senón que o agravan. Segundo as súas estimacións, supón "un incremento do déficit de 1,1 % do PIB en 2050 (uns quince mil millóns de euros) respecto a un escenario sen esas reformas e co Índice de Revalorización das Pensións (IRP) e o Factor de Sustentabilidade (FS)”. Asemade, a decisión de manter a indexación das pensións ao IPC supoñerá un incremento do gasto de 2.7 puntos de PIB nos próximos 25 anos.

O principal punto de discrepancia da autoridade fiscal é o conxunto de supostos empregados para asegurar que as reformas reforzan a sustentabilidade do sistema. Como sabemos, as pensións repousan, como case todo, nun sistema de gastos e ingresos. As reformas presentadas polo ministro Escrivá aumentan varias partidas de gasto, a máis importante, a derivada de ligar as pensións ao IPC, aínda que tamén outras (incremento de pensións mínimas, actuacións en brecha nas percepcións ou as decisións tomadas en relación co cómputo do tempo necesario para poder percibir a totalidade das pensións). Nun alarde de optimismo, Escrivá sostén que a evolución dos ingresos do sistema será suficiente para compensar eses gastos. E esa é a base da crítica da AIReF, debido a que estima que non hai ningún dato que permita garantir que eses ingresos van materializar na forma prevista polo ministro Escrivá.

As estimacións empregan varios supostos para proxectar canto gastará España en pensións:  a xente que se xubilará, a idade á que accederá á xubilación e a contía de pensións que recibirá. Igualmente, empréganse modelos para estimar os ingresos por cotizacións sociais, que á súa vez dependen da xeración de emprego, os salarios, ou a capacidade de atraer poboación cara a un país cunha base de poboación está cada vez máis envellecida.

O ministro de Seguridade Social basea os seus cálculos de ingresos nos efectos da reforma laboral e o crecemento da produtividade, e a AIReF discrepa precisamente por ese mesmo motivo, advertindo de que os resultados iniciais ilustran que os escenarios manexados no cálculo están a quedarse desfasados.

No seu informe, a AIRef expón distintos escenarios de evolución demográfica. Aínda no máis optimista, nin a evolución da natalidade nin a inmigración compensan o progresivo envellecemento da poboación. En canto á evolución do traballo, depende da poboación en idade de traballar e da porcentaxe de poboación que ten emprego. O primeiro xa sabemos que está limitado, o segundo depende de varios factores: cando accedemos ao mercado laboral, os períodos de baixa, ou cando nos retiramos, por exemplo. En calquera caso, aínda no escenario máis optimista, o déficit asociado ás pensións seguiría sen ser cuberto. O outro factor determinante é a produtividade no emprego. Se aumentásemos a nosa produtividade, subirían os salarios, con eles as cotizacións e o resto de impostos, crearíanse máis empregos con maior calidade e seriamos capaces de atraer man de obra cualificada. Con todo, é un reto que non alcanzamos nas tres últimas décadas. É máis, segundo os datos da AIReF, o crecemento medio da "produtividade dos factores entre 1999 e 2019 foi do 0,2 % anual, só por encima da de Italia, Chipre, Grecia e Luxemburgo na Eurozona. 

A conclusión é obvia: se non temos máis traballadores e non melloramos a nosa produtividade, dificilmente se vai materializar o incremento de ingresos estimado por Escrivá como aval da súa reforma. Pola contra, os gastos témolos claros: os incrementos expostos supoñen aumentar a presión para un sistema que vai ter que encarar unha avalancha de xubilacións nos próximos 25 anos. Mentres, a poboación en idade de traballar caerá en tres millóns de persoas, o que significa que a taxa de dependencia será do 51 % (dúas persoas en idade de traballar por cada pensionista). 

En definitiva, o que vén a concluír a AIReF é que o sistema non só non será sostible, senón que deberá axustarse na primeira revisión, prevista para 2025. A contía do axuste podería oscilar entre os 2.600 e os 10.600 millóns de euros, o 0,2 % e o 0,8 % do PIB, e quen estea nese momento no Goberno terá que decidir se o axuste se fai vía ingresos ou gastos. En ausencia de acordo político, funcionará en axuste automático previsto: subirán as cotizacións sociais que pagan empresa e traballadores ata cubrir o desfasamento detectado. Pero iso non está agora sobre a mesa.

O ministro Escrivá tomou as decisións fáciles e populares (as de aumento de gasto), e derivou as difíciles a un sucesor que probablemente tropece cunha conxuntura moi complicada. Para a AIReF, estas decisións pasarían por incrementar o número de persoas que traballa, cambiar os requisitos para cobrar o 100 % da pensión, aumentar a produtividade ou introducir factores demográficos na contía das pensións. Se algunha destas recomendacións son consideradas, verémolo tamén.
En calquera caso, no fondo uns e outros baséanse en supostos e estimacións.

Escrivá apóstao todo á evolución positiva da economía, e a AIReF introduce unha dose de realismo. Como non temos bóla de cristal, é difícil apostar por quen ten a razón. Con todo, hai un factor obxectivo que cómpre ter en conta: á AIReF non se lle vota. Ao Banco de España, que opinou en termos parecidos, tampouco.